Được phát minh từ cuối những năm 50 của thế kỷ XX, các thuốc ức chế thụ thể beta của hệ thần kinh giao cảm (còn gọi là thuốc chống beta) có vai trò hết sức quan trọng trong điều trị các bệnh lý tim mạch. Từ chỉ định khởi đầu nhằm điều trị chống đau thắt ngực vào những năm 1960, các thuốc chống beta hiện nay được sử dụng rộng rãi trong điều trị suy tim, tăng huyết áp, các hội chứng động mạch vành cấp và mãn tính, các rối loạn nhịp tim nhanh cũng như nhiều bệnh lý tim mạch và nội khoa đa dạng khác.
Do có thuộc tính làm giảm sức co bóp cơ tim nên trong suốt một thời gian dài, các thuốc chống beta đã được xem là chống chỉ định “tuyệt đối” trên các bệnh nhân suy tim. Tuy nhiên, sự thay đổi cách mạng trong nhận thức và quan trọng nhất là những bằng chứng xác đáng từ các thử nghiệm lâm sàng ngẫu nhiên có đối chứng chủ chốt, ngược lại cho thấy các thuốc chống beta có thể mang tới lợi ích sống còn và giảm tái nhập viện cho các bệnh nhân suy tim và xứng đáng là một trong những thuốc điều trị nền tảng.
Trong điều trị tăng huyết áp, vai trò của các thuốc chống beta là một câu chuyện dài với nhiều “thăng trầm” và những “khúc quanh”. Có hiệu quả hạ huyết áp tốt và từng được xem là một trong những nhóm thuốc đầu tay cho đến đầu những năm 2000, các thuốc chống beta hiện nay không còn được ưu tiên chọn lựa đối với tăng huyết áp tiên phát do hiệu quả hạn chế hơn các nhóm thuốc khác trên các tiêu chí giảm tỷ lệ tử vong và đột quỵ. Tuy nhiên, chống beta vẫn cần thiết cho các trường hợp bệnh nhân.
8 THUỐC CHỈN BETA TRONG LÂM SÀNG TIM MẠCH
CÓ chỉ định bắt buộc (tăng huyết áp kèm suy tim, sau nhói máu cơ tim, rối loạn nhịp tim nhanh, phụ nữ có thai, tăng huyết áp kháng trị…). Các tranh luận về thuốc chế beta trong tăng huyết áp vẫn còn tiếp diễn khi các bằng chứng rút ra từ những phân tích gộp lớn (meta-analysis) cho thấy là kết quả chung của một nhóm thuốc vốn bao gồm nhiều thế hệ/nhiều phân tử có các thuộc tính dược lý cũng như tác dụng lâm sàng rất khác nhau.
Thuốc chế beta được chỉ định rộng rãi trong các hội chứng động mạch vành cấp vì lợi ích rõ ràng trên tiêu chí giảm tử vong, giảm biến cố tim mạch, giảm kích thước vùng cơ tim bị nhồi máu cũng như giảm triệu chứng đau thắt ngực rút ra từ nhiều thử nghiệm lâm sàng quan trọng trong giai đoạn trước can thiệp tái tưới máu (pre-reperfusion era). Thuốc chế beta giúp giảm triệu chứng đau thắt ngực và cải thiện khả năng gắng sức trong các hội chứng mạch vành mãn tính. Tuy nhiên, đến nay thuốc chưa được chứng minh hiệu quả cải thiện sống còn trên các bệnh nhân không có tiền sử nhói máu cơ tim cũng như không có giảm phân suất tống máu thất trái.
Các thuốc chế beta giúp hạn chế tác động gây rối loạn nhịp tim nhanh liên quan đến sự hoạt động quá mức thần kinh giao cảm. Hiệu quả chống loạn nhịp và dự phòng đột tử do tim xuất phát từ tác động của thuốc lên các thuộc tính điện sinh lý học tim như làm giảm tần số tim, làm chậm dẫn truyền xung động trong mô tim, giảm hoạt động ổ ngoại vị, kéo dài thời kỳ trễ hiệu quả của nút nhĩ thất. Hiệu quả chống loạn nhịp còn đến từ các lợi ích nền tảng của thuốc chế beta trên chống thiếu máu cục bộ, chống suy cơ tim, giảm stress cơ học trên cơ nhĩ và thất.
Bên cạnh các chỉ định chính, cuốn sách cũng sẽ đề cập một số nét đến lịch sử phát minh và nghiên cứu ứng dụng khá thú vị của thuốc chế beta, vai trò của thuốc trong nhiều bệnh lý tim mạch cũng như nội khoa đa dạng khác như bệnh cơ tim phì đại, lóc thành động mạch chủ, cường giáp, cơn đau nửa đầu Migraine v.v… Cuốn sách cũng đề cập đến các tác dụng không mong muốn thường gặp và cách xử trí khi sử dụng thuốc chế beta giao cảm.
Đối với người thực hành tim mạch, sử dụng thuốc chế beta luôn được coi là một “nghệ thuật”, là sự nắm vững chống chỉ định/chỉ định, sự tinh tế cân bằng giữa lợi ích/nguy cơ, sự cá thể hóa, cẩn trọng trong điều chỉnh liều lượng và theo dõi đáp ứng của người bệnh.
Trong chương cuối, các vấn đề còn tranh luận, bàn cãi, gợi mở những hướng nghiên cứu và ứng dụng mới của thuốc chế beta cũng sẽ được đề cập. Chắc chắn sẽ còn nhiều điều cần tiếp tục được khám phá hay làm sáng tỏ về nhóm thuốc rất đặc biệt này cho dù đã có lịch sử lâm sàng kéo dài hơn nửa thế kỷ.
Hi vọng ấn phẩm chuyên khảo bằng tiếng Việt đầu tiên về thuốc chế beta trong tim mạch sẽ mang đến những thông tin bổ ích và đáp ứng được sự mong mỏi của các Quý bạn đồng nghiệp. Lần xuất bản đầu tiên không thể tránh khỏi những thiếu sót, chính vì vậy nhóm tác giả biên soạn rất mong nhận được những góp ý của quý bạn đọc để những lần tái bản sau được hoàn thiện hơn.
Xin trân trọng cám ơn!
Hà Nội, tháng 2 năm 2020
Thay mặt Ban biên soạn
PGS.TS.BS. PHẠM MẠNH HÙNG
Phó Chủ tịch Hội Tim mạch học Việt Nam
Viện trưởng Viện Tim mạch Việt Nam
